:

ترسّل و نامه­نگاری دوره­ى قاجار از سویى ادامه­ نثر دوره­ صفوى و نادرى است و قلم­ها از تكلّف و مغلق­گویى تاریخ اوصاف نشان­ها دارند و از سوى دیگر، محققان، دوره ى قاجار را دوره ى بازگشت ادبى نیز بشمار آورده­اند. در این پایان نامه ، نامه­های عهد قاجار از منظر ویژگی­های زبانی، نگارشی و دستوری و  صور خیال و آرایه های ادبی تجزیه و تحلیل شده است. در این دوره درحالی که از منظر تاریخی، نثر فارسی در حال گذار از نثر مصنوع به نثر فنّی است؛ از منظر فرهنگی، اجتماعی نیز نامه نگاری از انحصار شاهان، وزرا، ادیبان و اهل فضل خارج شده و عامه مردم نیز به نامه نگاری روی می آورد و بالاخره تحولات گوناگون اجتماعی سیاسی که از حکومت آقامحمدخان تا آغاز سلطنت پهلوی در ایران اتفاق افتاده است در مجموع انواع نامه با سبک و محتوای بسیار متنوع و گوناگون مشاهده می­ شود. تنوع سبک، استفاده از زبان محاوره، کاربرد واژگان و اصطلاحات بیگانه، تبدیل نثر مصنوع و فنی به نثر مرسل و روان امروزی از مهم ترین ویژگی­های زبانی و نگارشی و حسن مطلع، سجع ، تضمین (امثال و حکم، شعر، آیات و احادیث)، جناس، تشبیه و توصیف، مراعات نظیر، ضرب المثل، استعاره و مجاز، کنایه و ایهام از مهمترین آرایه­های ادبی نامه­های این دوره است.

درآمد

اسناد و مکاتبات پیشینیان صرف نظر از اینکه یکی از ابزارهای مهم تحقیق در دوران مختلف تاریخ است می ­تواند برای شناخت زوایای گوناگون نثر فارسی و ارزیابی رشد آن نیز بسیار ارجمند باشد. اگرچه برای پاره­ای از دوره­ها، این­گونه اسناد اصلی کمیاب است، اما می­توان با تحقیق و تفحص در متون مختلف به ویژه آثار ادبی و جنگ ها به تعداد زیاد­تری از این مدارک که برخی هم از جمله منشآت ادبی شمرده می شوند دست یافت. در ایران همچون برخی از کشور های دیگر به دلایل سیاسی و اجتماعی هیچگاه بایگانی ها یا مراکز حفظ اسناد وجود نداشته و اگر داشته در دسترس همگان نبوده و اصولاً چنین نهادهایی در ایران سابقه دیرینه­ای ندارد. شاید تغییر محل پایتخت در طی تاریخ و حملات اقوام مهاجم به این کشور چنین امری را ناممکن ساخته است. اما خوشبختانه بعضی از نویسندگان ایرانی اصول اسناد یا محتوای آن را در ضمن آثار خود گنجانده­اندیکی از            یکی از گونه­ های اصلی این اسناد و مکاتبات پیشینیان نامه­ها هستند. نامه­های باقیمانده از ادوار گوناگون‏ تاریخی، از انواع مهم نثر فارسی به شمار می­آیند و در مطالعات گوناگون ادبیات، زبان­شناسی، تاریخ، جامعه ­شناسی، مردم­شناسی و غیره حائز اهمیت و بایسته و شایسته ی مطالعه‏ و تحقیق است. برخی از این نامه‏ها که خوشبختانه‏ از توفان حوادث روزگار درامان مانده، اسناد و شواهد معتبری هستند که توانایی و ذوق نویسندگان و ادیبان نامداری که در طول تاریخ ادبیات کشورمان از شهرت و آوازه‏ای بلند برخوردار بوده و هستند را نشان می­دهند. از این رو این نامه­ها از نظر ادبی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی، ارزش و اهمیت بسزایی دارند، و پرداختن به آنها در حیطۀ پژوهشهای ادبی و جز آن ضروری می‏نماید. در واقع « با مطالعه و بررسی دقیق آنها به نکات و دقایق‏ دستوری، لغوی، چگونگی استعمال

 

 صنایع ادبی و سایر ویژگیهای سبک‏شناسی می‏توان دست یافت و از اسلوب بیان در ترسّل و شیوه­ نگارش مکاتبات‏ رسمی دیوانی که در دربارها رایج بوده، و همچنین‏ از سبک نگارش نامه‏های خصوصی ( اخوانیات) می‏توان آگاه شد و در بررسی سیر تطور و تحول نثر فارسی طی قرون و اعصار متمادی، اطلاعات ذی‏ قیمتی از این متون کسب کرد» ( مردانی، فیروز، ترسّل و نامه­نگاری در ادب فارسی، ص 37اگرچه امروزه ظهور فناوری­های جدید، امر مکاتبات بین افراد را محدود کرده است اما در گذشته­ های نه چندان دور و در عهد قاجار، نامه‏نگاری یکی‏ از عوامل مهم در تداوم ارتباطات رسمی و دوستانه تلقی می‏گردید. در این دوران به دلیل کمبود وسایل ارتباط جمعی از یک سو و گسترش سطح عمومی سواد از سوی دیگر باعث شده است تا امورات‏ و احوالات افرادی از طبقات مختلف ( شاهان و شاهزادگان، طلاب و روحانیون، تحصیلکرده­های روشنفکر، شاعران و نویسندگان و حتی مردم عامی) مطرح، بلکه بسیاری از مسائل روز در نامه‏ها بیان می‏گردید که در مکاتبات رسمی و اداری به دلیل‏ مسائل امنیتی و سری، کم‏تر به آن پرداخته می‏شد. این پژوهش در تلاش است تا با شناسایی نوع  نگارش، اصطلاحات و تعابیر ادبی به‏ کار رفته و اندیشه و مضامین انواع نامه­های برجای مانده از عهد قاجار، نقش و جایگاه نامه و نامه نگاری در رشد نثر فارسی را مشخص سازدبا        با بررسی اسناد و نامه­های باقیمانده در کتابخانه ­ها و موزه­ها که بسیاری از آنها در مطبوعات و مجلات باز نشر یافته­اند با حجم انبوهی از نامه­های دورۀ قاجاریه مواجه می­شویم، برخی از این نامه­ها ، نامه­هایی است که بین شاهان و وزرا مبادله می­شده است ( مانند نامه­های قائم­مقام فراهانی و امیرکبیر به شاهان قاجار)، برخی دیگر نامه­هایی است که بین شاهان و روحانیت مبادله شده است ( مانند نامه­های میرزای قمی به شاهان قاجار) برخی از نامه­ها به مقصدهایی بیرون از ایران فرستاده شده ­اند یا از مقاصدی از بیرون ایران دریافت شده ­اند ( مانند نامه­های مبادله شده بین ناپلئون و شاهان قاجار) و بالاخره برخی از دیگر نامه­ها که در بین افراد تحصیلکرده عادی مبادله شده است و حاوی مضامین عاشقانه­­ و… است.

:

فصل اول :کلیات                                                             13

1-1.مهاجرت و تبعید………………………………………………………………………….14

1-2.سابقه مهاجرت…………………………………………………………………………….14

1-3.علل مهاجرت……………………………………………………………………………… 15

1-4.ادبیات مهاجرت و تبعید……………………………………………………………….. 16

1-4-1.تعریف…………………………………………………………………………. 16

1-4-2.ادبیات مهاجرت یا تبعید؟………………………………………………….18

1-4-3.پیشینه ادبیات مهاجرت و تبعید……………………………………………19

1-5.مهاجرت در ادبیات فارسی از آغار تا امروز……………………………………….20

1-6.انواع ادبیات برون مرزی…………………………………………………………………24

1-6-1.داستان………………………………………………………………………………24

1-6-2.ترجمه………………………………………………………………………………25

1-6-3.نقد…………………………………………………………………………………..25

1-6-4.نمایشنامه نویسی…………………………………………………………………27

1-6-5.شعر…………………………………………………………………………………27

1-6-5-1.شعر مهاجرت و شعر تبعید…………………………………………28

1-6-5-2.شاعران معاصر برون مرزی…………………………………………..28

1-6-5-2-1.کارنامه ادبی شاعران این رساله ……………………..30

فصل دوم : ساختار شعر برون مرزی                                  40 

2-1.سطح زبانی……………………………………………………………………………….41 

2-1-1.موسیقی…………………………………………………………………………41

2-1-1-1.موسیقی اصوات……………………………………………………42

2-1-1-1-1.موسیقی بیرونی…………………………………………..42

2-1-1-1-2.موسیقی کناری…………………………………………..44

2-1-1-1-2-1.قافیه و ردیف……………………………………..44

2-1-1-1-3.موسیقی درونی…………………………………………..50

2-1-1-1-3-1.جناس…………………………………………..50

2-1-1-1-3-2.هم خوانی مصوت ها و صامت ها………54

2-1-1-1-3-2-1.هم حروفی………………………….55

2-1-1-1-3-2-2.هم صدایی…………………………..57

2-1-1-1-3-2-3.تکرار عین واژه…………………….59

2-1-1-2.موسیقی معنوی……………………………………………………59

2-1-1-2-1.ایهام……………………………………………….60

2-1-1-2-2.تلمیح……………………………………………..61

2-1-1-2-3.تضمین……………………………………………63

2-1-1-2-4.پارادوکس………………………………………66

2-1-1-2-5.تقابل………………………………………………68

2-1-2.لغت…………………………………………………………………………69

2-1-2-1.خانواده لغات…………………………………………………….69

2-1-2-1-1.واژگان فرنگی…………………………………69

2-1-2-1-2واژگان محلی…………………………………..72

2-1-2-1-3واژگان محاوره…………………………………73

2-1-2-2.باستانگرایی………………………………………………………..75

2-1-2-3.ترکیب سازی …………………………………………………….77

2-1-3.دستورزبان………………………………………………………………….80

2-2.سطح ادبی……………………………………………………………………………. 82

2-2-1.تشبیه و استعاره……………………………………………………………..83

2-2-2.تشخیص……………………………………………………………………….89

2-2-3.کنایه……………………………………………………………………………92

2-2-4.تصویرهای شاعرانه………………………………………………………….93

2-3.سطح فکری…………………………………………………………………………….97

2-3-1.وطن……………………………………………………………………………..98

2-3-1-1.وطن در شعر برون مرزی…………………………………………99

2-3-1-1-1 مفهوم وطن با صبغة قومی……………………………..100

2-3-1-1-2 مفهوم وطن با صبغة اقلیمی……………………………102

2-3-1-1-3.جهان وطنی……………………………………………..106

2-3-1-2.یادها و خاطره ها ………………………………………………..110

2-3-1-3  نمادهای وطن در شعر برون مرزی ………………………… 114

2-3-2.غربت……………………………………………………………………………118

2-3-2-1.توصیف غربت…………………………………………………….119

2-3-2-2.توصیف مردم غربت……………………………………………..127

2-3-2-3.رویایی با خویشتن…………………………………………………128

2-3-2-4.ترس از فراموش شدن…………………………………………….131

2-3-3.زن در شعر برون مرزی……………………………………………………..132

2-3-3-1.زنانه نگاری…………………………………………………….133

2-3-3-1-1.جنسیت نمایی…………………………………………133

2-3-3-1-2.دفاع از حقوق زن……………………………………134

2-3-4.انسان باوری و فرد گرایی……………………………………………………..140

فصل سوم: نتیجه گیری کلی                                                        144               

پیوست ها ……………………………………………………………………………………..153

فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………………….157

چكیده:

در آستانة انقلاب اسلامی و سالهای پس از آن  مهاجرت چشم گیری در میان شاعران اتفاق افتاد كه منجر به باز شدن فصلی نو در فصلهای ادب پارسی شد. مهاجرت یا تبعید، ناگزیر در زبان، نگاه،‌ساختار و فرم ادبی تاثیر می گذارد. درون مایة اثر نیز نخستین عنصری است كه آن را بازتاب می دهد. شعر مهاجرت ایران در این سه دهة اخیر، دو مرحله را پشت سرگذاشته است. الف. تازگی زخم: شاعر از زیستن در زادگاه و مشاركت در جامعه محروم شده است.دراین مرحله، اثرش گرد چهار محور می چرخد:اعتراض- اندوهگساری برای زادگاه- غمگساری برای عزیزان و یاران و مردمش- درگیری دردناك درونی با تنهایی تحمیل شده. ب. پذیرفتن شرایط:به علت دراز شدن عمر مهاجرت،‌رابطه با سرزمین مادری ضعیف تر می شود.اینجاست كه شاعر به فاز جدیدی از تحولات درونی اش پا می گذارد:آمیختن با جامعه میزبان-  بازتاب زخمهای روح در لایه های عمیق تر و ناپیداتر اثر هنری-  پذیرفتن سرنوشت تازه و كنار آمدن با آن-كشف دوبارة خود و كشف زندگی دوباره در میان دو میهن،‌ دو فرهنگ و دو زبان. در این مرحله است كه اگر تعداد شاعران چشمگیر باشد سبك جدیدی در ادبیات پارسی به وجود می آورند كه نه به تمامی بومی و نه غربی است بلكه تلفیقی از دو فرهنگ است. شعر مهاجرت فارسی، اكنون در این مرحلة حساس قرار دارد و اگر نگوییم به كمال ولی به ثباتی نسبی رسیده است.تحقیق حاضر پس از ارائة كلیاتی دربارة مهاجرت و پیشینة آن با تكیه بر شعر هشت شاعر معاصر به بررسی تحولاتی كه مهاجرت بر اثر ادبی می گذارد می پردازد. این تحولات  در ساختار شعر و در سه سطح زبانی، ادبی و فكری قابل بررسی است.

سرآغاز

ادبیات مهاجرت و به خصوص شعر مهاجرت ، از شاخه های مهم و شناخته شده در ادبیات جهان محسوب می شود ولی به دلیل اینكه  متاسفانه در ایران شناخته شده نیست و به نوعی مهجور واقع شده است ، ناگزیریم ابتدا كلیاتی را دربارة مهاجرت ، پیشینه و علل وقوع  آن، همین طور تعریف ادبیات مهاجرت و تبعید  و پیشینة آن بیان كنیم. سپس به پیشینة مهاجرت و تاثیر آن در ادبیات فارسی ایران بپردازیم كه گسترة آن از قرن سوم هجری تا كنون را در بر می گیرد. درادامه، پس از طبقه بندی نویسندگان مهاجر كه عمر مهاجرتشان به سه دهه می رسد، به معرفی انواع ادبیات مهاجرت اعم از داستان، ترجمه، نقد، نمایشنامه و شعر  می پردازیم. بخش شعر به تعریف شعر مهاجرت و شعر تبعید، وجه تمایز آنها و برگزیدن اصطلاحی مناسب برای آن اختصاص دارد.به بیانی روشن تر با توجه به اینكه از یک سو موضوع اصلی تحقیق، بررسی سروده های شاعران ایرانی خارج از مرزهای كشور در این سه دهة اخیر است و از سویی دیگر ، مباحث آن صرفا” در حوزة ادبیات می گنجد و حتی گوشه چشمی به حوزه های دیگر ندارد؛ برای روشن تر شدن محدودة كار و پرهیز از كاربرد اصطلاحات متعدد ، اصطلاح شعر برون مرزی را برمی گزینیم.

پس از اینكه جست و جوی پی گیر و فراوان دربارة سابقة پژوهش در ادبیات مهاجرت ایران، به خصوص شعر،- البته در ایران-  به نتیجة چندانی نرسید و به یافتن تنها چند مقاله خاتمه یافت، انگیزة آشنایی با زبان، تخیل و اندیشة شاعرانی كه با ما پیوندهای ملی و فرهنگی دارند ولی به هر دلیل چندین دهه جلای وطن كرده اند، بررسی میزان تاثیر محیط اجتماعی و فرهنگی غرب در شعر برون مرزی  ایران و یافتن زمینه های مشترك مضمون پردازی در آن ، نگارنده را برآن داشت تا علاوه بر مشكلات، محدودیت ها و معذوریت هایی كه بر سر این راه بود؛ از دشوار یابی منبع گرفته تا ناشناخته بودن و غریب ماندن این موضوع در ایران – كه شناساندن آن مانند هر امر ناشناختة دیگری در آغاز با موانع و ممنوعیت های خاص خودش روبروست-  به تحقیق و تفحص دراین باب بپردازد.

گفتنی است درطی سه سال تلاش و پی گیری مداوم برای به دست آوردن منبع تحقیق از هر كتابخانة شخصی و عمومی ، افراد شعردوست و شعرخوان كه امید آن می رفت حداقل گوشه چشمی به شعر برون مرزی داشته باشند تا جستجوی شبانه روزی در سایت های اینترنتی، بالاخره از پانزده شاعر برون مرزی منابعی كه شامل سروده های دور ازوطن باشد به دست آمد. ازآنجا كه در انتخاب شاعر به دلایل گوناگون محدودیت های فراوانی وجود داشت  بر اساس چند ملاك كه در به دست آوردن نتیجه ای عادلانه تر، تاثیر مستقیم می توانست داشته باشد  از جمله: سن شاعر و سن به غربت افتادگی او، كیفیت منبع ازلحاظ جوهر شعری – كه برای بررسی در حد قابل قبولی باشد-  و جنسیت شاعر– با وجود دشواری انتخاب-  هشت شاعر انتخاب شد.

در میانة راه – پس از اشراف بیشتر بر موضوع-  از بررسی شعر برخی از نامداران ادبیات فارسی از جمله هوشنگ ابتهاج و شادروان نادر نادرپور  با وجود اینكه بخشی از آثار خویش را دور از وطن خلق كرده بودند  به دلایل متعدد صرف نظر شد. از جمله اینكه منابعی كه از ایشان در دست بود بیشتر، شعرهای در وطن سرودة آنها را در بر می گرفت و در شعرهای اندكی هم كه از سروده های دوراز وطن ایشان به دست آمد، خصیصة متمایزی نسبت به آنچه در وطن سروده بودند ملاحظه نشد. البته همان طور كه در ادامه خواهد آمد بخشی از شعر برون مرزی ایران را شعر این نامداران و هم قطارانشان تشكیل می دهد، به همین منظور و به دو دلیل عمده ، شعر محمود كیانوش و شادروان ژالة اصفهانی را برای بررسی، جایگزین كردیم. نخست اینكه : عمر به غربت افتادگی این دو به خصوص ژاله اصفهانی طولانی تر بود  و دیگر : اشعار بیشتری از سروده های دور از وطن این دو به دست آمد.